رنگرزی فرش به روش صنعتی و سنتی

رنگرزی از مهم‌ترین مراحل تولید الیاف لازم برای بافت فرش و گلیم است. انجام این کار در ایران، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و از قرن‌ها پیش از میلاد مسیح و در دوران هخامنشیان، نشانه‌های زیادی از وجود این هنر در ایران به چشم می‌خورد. امروزه نیز با گذشته قرن‌ها، هنوز هم رنگرزی به شکل سنتی به قوت خود باقی مانده است و در تولید و فرش و گلیم‌های دستباف از الیاف طبیعی که به روش سنتی رنگ‌آمیزی شدند، استفاده می‌کنند.

رنگ های طبیعی:

رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشا گیاهی داشته و از ریشه ، گل ، برگ ، میوه و پوست تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمزدانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند و یا مانند خاک رس معادن استخراج می شوند .

وجود رنگ های گوناگون در فرش های ایرانی که در قرن های گذشته بافته شده اند مبین این نکته است که صنعت رنگرزی در ان سرزمین سابقه ی طولانی داشته است . پژوهش های باستان شناسی موید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و رنگ هایی که در منسوجات خود به کار می برده اند بسیار با دوام و چشم گیر بوده است .

ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابرایشم از دیرباز از گیاهان رنگ دار نظیر انار، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین از حشره ی قرمزدانه اسصتفاده می کرده اند .

سال های متمادی رنگ های گیاهی یکی از اقلام صادردراتی ایران بوده است . در اواخر دوره ی قاجاریه کارگاه های متعدد رنگرزی در جوار کارگاه های قالی بافی فعالیت پررونقی داشته اند . در این کارگاه فرآورده های گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در ککارگاه های تولید رنگ سائیده و عمل آورده و بسته بندی شده بود به خارج صادر می کردند .

با وجود کشف رنگ های شیمیایی ، رنگ های طبیعی در بسیاری از کارگاه های رنگرزی هنوز مورد استعمال فراوان دارند و گاهی نیز آنها را همراه با مواد شیمیایی در رنگرزی الیاف پشمی و ابریشمی به کار می برند .

رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربرد آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را نمی توان در این سری رنگ ها به دست آورد .

به طور عمده رنگرزی در کارگاهها به 2روش انجام می گیرد:

رنگرزی سنتی- رنگرزی صنعتی

 رنگرزي سنتي:‏

۱. ظرف (پاتيل) يا حمامي كه عمليات رنگرزي و دندانه كردن در آن صورت مي گيرد و بايد از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استيل يا مسي استفاده مي شود.‏

۲. ترازو براي توزين

۳. ترمومتر براي اندازه گيري دماي حمام رنگرزي

۴. همزن كه معمولاً از جنس چوب است و براي هم زدن الياف در حمام رنگرزي به كار مي رود.‏

۵. ظروف شيشه اي مدرج مانند بشر و… براي اندازه گيري و برداشتن اسيدها و قلياها.

۶. نمك هاي فلزي چون زاج سفيد، زاج سبز، زاج سياه، دي کرومات سديم، کلريد قلع و …‏ ‏

۷. مواد قليايي مانند سود و آمونياك و ….

۸. اسيدها مانند اسيد تارتاريك، اسيد لاكتيك، اسيد اگزاليك، اسيد استيك، اسيد سيتريك و همچنين ممكن است از اسيدهاي معدني مانند اسيد سولفوريك و اسيد کلريدريک نيز استفاده شود. در گذشته به جاي اسيد لاكتيك از “دوغ” استفاده مي شد.

۹. آب كه به دليل استفاده مداوم در رنگرزي، بايد از شرايط و خواص لازم برخوردار باشد.‏ رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت های لازم به عمل ايد درصورت بروزهرگونه مشكلي امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردارنمي باشد.

رنگرزی صنعتی:

رنگرزی صنعتی از نظر مراحل و روش‌های انجام کار، شباهت زیادی به روش سنتی دارد. به عبارتی در سیستم صنعتی، همان کارها به کمک دستگاه‌های الکترونیکی و مکانیکی پیشرفته و البته در ابعاد بزرگ‌تر و به‌صورت اتوماتیک انجام می‌شود.
در روش صنعتی، پشم معمولا به صورت ریسیده شده رنگ می‌شود. در ابتدا نخ‌ها باید شستشو داده شوند تا هرگونه چربی و کثیفی روی آن‌ها پاک شود. وجود این آلودگی‌ها فرآیند رنگ گرفتن پشم را دچار مشکل کرده و رنگ از ثبات کافی برخوردار نخواهد بود.
سپس نخ‌ها را به شکل شل دور دستگاهی به نام بوئین می‌پیچند. بوئین‌ها دارای سوراخ‌های ریزی هستند که رنگ از آن‌ها عبور کرده و به داخل نخ‌های پیچیده شده دورشان، نفوذ می‌کند. به شل پیچیدن نخ‌ها، اصطلاحا شل‌پیچی گفته می‌شود؛ و این کار توسط دستگاهی به نام اشلاپ فورس انجام می‌شود.
در مرحله بعدی بوئین‌های شل‌پیچی شده وارد محفظه بوئین می‌شوند. این محفظه‌ها در اندازه‌های مختلفی تولید شده که موجب افزایش یا کاهش ظرفیت واحد رنگرزی خواهد شد.
در نهایت پوئین‌ها را وارد دیگ بخار می‌کنند. دیگ بخار در روش صنعتی، معادل همان پاتیل رنگرزی در روش سنتی است.
ادامه کار به صورت برنامه‌ریزی شده انجام می‌شود. تانک‌های مخصوصی آب با دمای مناسب و رنگ به میزان برنامه‌ریزی شده را وارد دیگ بخار می‌کنند. همچنین دمای دیگ و مدت زمان فرآیند رنگ‌آمیزی نخ‌ها بنابر نوع آن مشخص می‌شود. در پایان نیز با سردکردن تدریجی دیگ رنگ را تثبیت نموده و نخ‌ها را شستشو می‌دهند.

در اینجا کار رنگ‌رزی تمام شده است؛ اما آبگیری و خشک کردن نخ‌ها به کمک سانتریفیوژ و دستگاه خشک کند ادامه دارد؛ و پس از آن نخ‌ها برای ورود به بازار سفت‌پیچی و بسته‌بندی می‌شوند.

مراحل رنگرزی فرش در خانه به روش سنتی

برای رنگرزی فرش در خانه ابتدا مراحلی که باید انجام شود را به ترتیب نام برده و سپس به توضیح و نحوه ی انجام هرکدام می پردازیم : ۱- خیس کردن کلاف مرحله ی اول رنگرزی فرش در خانه می باشد ۲- پس از آن دندانه کردن پشم باید صورت گیرد ۳- و در نهایت رنگرزی را آغاز می کنیم

۱- خیس کردن کلاف :
برای رنگرزی فرش در خانه پیش از هرچیز کلافی که از جنس ابریشم و یا پشم می باشد را یا در پاتیل و یا در حمام آب گرم به مدت یک و نیم الی دو ساعت خیس کرده و پس از آن آب اضافی کلاف را گرفته و با مقداری پاک کننده و آب شست و شو می دهند (برای شست و شو دمای آب باید ۳۰ الی ۳۵ درجه باشد) و برای باری دیگر دوباره آن را شسته و آبگیری می کنند تا کاملا خشک شود.

۲- دندانه کردن پشم :
برای این کار ظرف حمام را پس از آنکه گرم کردند مقداری آب ریخته و هنگامی که دما به ۷۰ درجه سانتی گراد رسید دندانه را اضافه می کنند ، پس از گذشت سی دقیقه کلافی را که قبلا شست شو داده اند داخل حمام که دمایش به ۸۰ درجه سانتی گراد رسیده است برده و اجازه می دهند تا حدود شصت دقیقه در آنجا بماند.

۳- رنگرزی :
اکنون نوبت رنگرزی رسیده است ، در رنگرزی فرش در خانه این گونه عمل می کنند که ابتدا حمام رنگ را آماده می کنند و هنگامی که دمای حمام به جوش می رسد کلاف ها را حدود یک ساعت در رنگ می جوشانند و در طی این یک ساعت هر چند دقیقه یک مرتبه با کمک چوبی کلاف ها را غوطه ور در رنگ می کنند. در نهایت پس از گذشت یک ساعت عملیات جوشاندن را کنار گذاشته و صبر می کنند که حمام رنگ دمای پیشین خود را از دست داده و سرد شود ، بعد از اینکه حمام سرد شد کلاف ها را خارج کرده و در ابتدا با آب گرم و سپس با آب معتدل و خنک شست شو داده و در نهایت در مجاورت هوای خشک قرار می دهند.